Άγιο Φως: Η τελετή, το θαύμα και οι επικριτές
Λίγες ώρες πριν από την Ανάσταση του Ιησού Χριστού, το μεσημέρι του Μεγάλου Σαββάτου, τα βλέμματα των πιστών κεντρίζει η Αφή του Αγίου Φωτός, που γίνεται στα Ιεροσόλυμα. Μάλιστα, πρόκειται για μία από τις πιο αμφιλεγόμενες ιεροτελεστίες του Χριστιανισμού και αυτό γιατί πολλοί μιλούν για θαύμα, ενώ άλλοι δεν δέχονται αυτή την άποψη.
Η τελετή, το «θαύμα» και οι επικριτές
Περί τις 12 το μεσημέρι του Μεγάλου Σαββάτου, πραγματοποιείται η Ιερή Λιτανεία, ενώ εκπρόσωποι όλων των Εκκλησιών έχουν την ευκαιρία να ασπαστούν το χέρι του Ελληνορθόδοξου Πατριάρχη. Έπειτα, ο Πανάγιος Τάφος αποσφραγίζεται. Ο Πατριάρχης Ιεροσολύμων βγάζει την αρχιερατική στολή του και μένει μόνο με το λευκό στιχάριο, παίρνει στα χέρια του τους σβηστούς πυρσούς, μπαίνει στο Ιερό Κουβούκλιο, το οποίο είναι συσκοτισμένο και παραμένει στον ιερό χώρο, προσευχόμενος για 15 λεπτά.
Στην παλαιά έκδοση της ιστοσελίδας του Πατριαρχείου Ιεροσολύμων αναφερόταν ότι «μετὰ τὸ πέρας τῆς εὐχῆς τοποθετεῖ τὸ βαμβάκιον εἰς τὸν Πανάγιον Τάφον καὶ μὲ θαυμαστὸν τρόπον ἀνάβει. Μὲ αὐτὸ ἀνάβει τὰ κεριὰ καὶ ἐξέρχεται ἀπὸ τὸ Ἱερὸν Κουβούκλιον».
Ωστόσο, στην νέα ανάρτηση που έγινε στις 23 Ιουνίου 2018 δεν αναφέρεται κάτι για θαύμα: «Εἰσελθὼν εἰς τὰ ἐνδότερα τοῦ Παναγίου Τάφου, μόνος ὁ Μακαριώτατος ἀναγιγνώσκει τὴν καθιερωμένην εὐχὴν τοῦ Ἁγίου Φωτός, ὃ καὶ μεταδίδει εἰς τὰς χιλιάδας τῶν ἐν ἀδημονίᾳ ἀναμενόντων πιστῶν, οἱ ὁποῖοι καὶ λαμβάνουσιν αὐτὸ εἰς τὰς λαμπάδας αὐτῶν καὶ φέρουσιν τοῦτο εἰς χείρας, μέτωπα, ὄμματα μετὰ πίστεως, βεβαιότητος, ἐλπίδος, χαρᾶς, ἀγαλλιάσεως, φωνῶν ἀλαλαγμοῦ καὶ χαρμοσύνου κρούσεως κωδώνων».
Βγαίνοντας από τον Τάφο, οι πυρσοί είναι πλέον αναμμένοι και οι πιστοί τον υποδέχονται πανηγυρικά με τις λαμπάδες τους, αναμένοντας να είναι από τους πρώτους που θα λάβουν το Άγιο Φως.
Η πιο συνηθισμένη αναφορά αυτών που πιστεύουν στη θαυματουργή προέλευση του Αγίου Φωτός, περιλαμβάνει την αυτανάφλεξη των κεριών. Εντούτοις, σύμφωνα με άλλες μαρτυρίες πιστών, το Άγιο Φως είναι ένα σύνθετο φαινόμενο, το οποίο εμφανίζεται στον θόλο εντός του Ναού της Αναστάσεως αλλά και – κατ’ άλλους – έξω από αυτόν.
Ορισμένοι πιστοί το περιγράφουν να εμφανίζεται «σαν λευκογάλανες οριζόντιες ταινιώδεις αστραπές, περιστρεφόμενες ανταύγειες ή κινούμενες φλόγες άγνωστης προέλευσης». Στον Ναό υπάρχει ηλεκτρικό ρεύμα και ηλεκτροφωτισμός. Μαρτυρίες αναφέρουν ότι πολλές λαμπάδες των πιστών και κανδήλες ανάβουν μόνες τους, ενώ η φλόγα δεν τους καίει τα πρώτα λεπτά, χωρίς ωστόσο να υπάρχει κάποιο σχετικό βίντεο που να επιβεβαιώνει αυτό τον ισχυρισμό. Κάποια βίντεο δείχνουν ιερείς ή πιστούς να κινούν τα αναμμένα κεριά στο πρόσωπό τους ή στα χέρια τους για ελάχιστα δευτερόλεπτα. Για τον ισχυρισμό περί ακαΐας έκανε λόγο και η παλιά ιστοσελίδα του Πατριαρχείου Ιεροσολύμων, η οποία έχει διαγραφεί πια.
Υπάρχουν και κάποιες μαρτυρίες όπως αυτή του Γάλλου ιερέα Φουσέ της Σαρτρ, που υπήρξε ένας από τους σημαντικότερους χρονικογράφους της Α’ Σταυροφορίας. Στα γραπτά του αναφέρει: «Το πολυαναμενόμενο φως εμφανίστηκε σε μία από τις κανδήλες του Αγίου Τάφου και εκείνοι που βρίσκονταν πιο κοντά, μπορούσαν να δουν το κοκκινωπό χρώμα του. Ο Πατριάρχης αμέσως επιτάχυνε το βήμα του και ανοίγοντας την πόρτα του Τάφου με το κλειδί που κρατούσε στο χέρι του, άναψε μια λαμπάδα και βγήκε έξω για να δείξει σε όλους το Άγιο Φως. Είχαν χαρά στις καρδιές τους και δάκρυα στα μάτια».
Πάντως, μια περιγραφή παραθέτει και ένας Γερμανός Δομινικανός μοναχός ονόματι Φέλιξ Φάμπρι στα τέλη του 15ου αιώνα: «Καθώς οι κληρικοί και ο λαός προσεύχονταν, ιδού! Ξαφνικά μια αστραπή ήρθε από τον ουρανό και άναψε τα πασχαλινά κεριά και όλες τις κανδήλες. Όπου και αν ήταν οι άνθρωποι, τόσο στον Ναό όσο και στα σπίτια τους, παρέμεναν ακίνητοι προσευχόμενοι για το Άγιο Φως, το οποίο θεωρούσαν ως το πιο βέβαιο σημάδι της εύνοιας του Θεού προς εκείνους. Όταν κατερχόταν από τον ουρανό, όλοι τους άναβαν τα λυχνάρια τους και μετέφεραν τη φλόγα σε άλλες εκκλησίες παντού, καθώς και στα σπίτια των ανθρώπων, οι οποίοι συνήθιζαν να το κρατούν αναμμένο σε όλη τη διάρκεια του έτους».
«Μη θαυματουργική προέλευση και τέχνασμα»
Σε συνέντευξή του, ο Μητροπολίτης Πέτρας Κορνήλιος, τοποτηρητής του Πατριαρχείου Ιεροσολύμων στη θέση του Πατριάρχη Ειρηναίου, σε συνέντευξή του σε ελληνικό τηλεοπτικό κανάλι στις 11 Απριλίου 2001, στην εκπομπή «Γκρίζες Ζώνες», είχε δηλώσεο ότι «το θαύμα είναι ο καθαγιασμός του φυσικού φωτός, που προέρχεται από την ακοίμητη κανδήλα και υπάρχει ήδη εντός του Ιερού Κουβουκλίου».
Ο καθηγητής Κωνσταντίνος Καλοκύρης, στο βιβλίο του «Το Αρχιτεκτονικό Συγκρότημα του Ναού της Αναστάσεως Ιεροσολύμων και το θέμα του Αγίου Φωτός», ερμηνεύοντας την ευχή που διαβάζει ο Πατριάρχης, γράφει ότι «πουθενά δεν γίνεται λόγος (ούτε καν υπαινιγμός) περί "άνωθεν κατερχόμενου αΰλου Φωτός" κατά τη στιγμή εκείνη, αλλά νοείται μόνο φως φυσικό, που ανάβεται στην ανάμνηση του Αναστάντος Χριστού» και ότι το Άγιο Φως είναι απλώς «το ιερό σύμβολο του "ανεσπέρου Φωτός" Χριστού, το Άγιο Φως, το νέο Φως της Αναστάσεως».
Άλλοι θεωρούν ότι, εκτός του ότι δεν πρόκειται για θαυματουργική φλόγα, πρόκειται για απάτη και το αποδίδουν σε τέχνασμα των κληρικών του Ελληνορθόδοξου Πατριαρχείου με σκοπό την εκμετάλλευση των πιστών. Για παράδειγμα, στις αρχές του 19ου αιώνα, ο Αδαμάντιος Κοραής, μαζί με τις περισσότερες παραδόσεις και πρακτικές της Ορθόδοξης Εκκλησίας, απέρριπτε και την ερμηνεία του Αγίου Φωτός ως θαύματος, υποστηρίζοντας πως επρόκειτο για «μηχανορραφία» και «απάτη» με σκοπό οικονομικά οφέλη (αν και ο ίδιος δεν είχε ταξιδέψει ποτέ από το Παρίσι στα Ιεροσόλυμα για να παρευρεθεί στο γεγονός).
Επίσης, ο Πάπας Γρηγόριος Η’ αποκήρυξε το Άγιο Φως ως απάτη και απαγόρευσε στους Φραγκισκανούς να έχουν οποιαδήποτε σχέση με αυτό. Επακολούθησε η καταγραφή χρονικών των Αγίων Τόπων, στα οποία οι Φραγκισκανοί καυτηρίαζαν μαρτυρίες σχετικά με την τελετή. Ένας Φραγκισκανός του 15ου αιώνα, ο Φραντσέσκο Σουριάνο, εξιστόρησε λεπτομερώς την απείθαρχη έξαψη συναισθημάτων, της οποίας υπήρξε μάρτυρας, πριν καταγράψει την εξής παρατήρηση: «Η λεγόμενη φωτιά, όμως, δεν κατέρχεται αληθινά (και – κατά τη δική μας γνώμη – των μοναχών), αν και όλα τα έθνη εξαιτίας ημών των μοναχών προσποιούνται ότι αυτό το ψεύδος είναι αληθές».
Ο συγγραφέας Μιχάλης Καλόπουλος έχει δημοσιεύσει έρευνα, που υποδεικνύει ότι τα αυτοαναφλεγόμενα υλικά και η θρησκευτική πυροτεχνουργία, που ήταν γνωστή στην αρχαιότητα, είναι επαρκή για να παράγουν το αποτέλεσμα, που περιγράφεται ως «Άγιο Φως». Βεβαίως η εκτίμηση αυτή παραβλέπει το γεγονός ότι τα κεριά δεν αυταναφλέγονται άκαιρα, αν και η προμήθειά τους γίνεται από υπαίθριους χώρους ή καταστήματα, τα οποία έχουν τα εμπορεύματα εκτεθειμένα στον αέρα και, μάλιστα, η προμήθεια των κεριών συχνά γίνεται αρκετές ημέρες πριν από την Ανάσταση ενώ, σε άλλες περιπτώσεις, οι πιστοί παραμένουν στον Ναό της Αναστάσεως από το βράδυ της Μεγάλης Παρασκευής.
Από την πλευρά του, ο δημοσιογράφος Δημήτρης Αλικάκος παρουσιάζει σε βιβλίο του την πρώτη ιστορικά καταγεγραμμένη συνέντευξη εν ενεργεία σκευοφύλακα του Πατριαρχείου Ιεροσολύμων (Αρχιεπίσκοπος Ιεραπόλεως Ισίδωρος), στην οποία παραδέχεται πως την «Ακοίμητη Κανδήλα», που βάζει σβηστή – όπως λέει – από το 2006 μέσα στον Πανάγιο Τάφο το πρωί του Μεγάλου Σαββάτου, την ανάβει ο ίδιος με αναπτήρα για να τη βρει αναμμένη ο Πατριάρχης. Μάλιστα, ανάβει και δεύτερη ως «ασφαλιστική δικλείδα».
Την ίδια ακριβώς παραδοχή κάνει και ο πρώην (1984-1988) σκευοφύλακας Αρχιεπίσκοπος Νικηφόρος, με τη διαφορά ότι εκείνος για τέσσερα χρόνια χρησιμοποιούσε σπίρτα. Στο ίδιο βιβλίο, ο Αρχιεπίσκοπος Γεράσων Θεοφάνης, πρώην Έξαρχος του Παναγίου Τάφου στην Αθήνα, δηλώνει ότι το Άγιο Φως δεν ανάβει με θαυματουργικό, αλλά με φυσικό τρόπο και καθαγιάζεται εκ των υστέρων από τον Πατριάρχη με την Ευχή, προσθέτοντας ότι το λέει ξεκάθαρα η Ευχή: «ἐνδελεχῶς καί ἀειφώτως ἐκκαιομένου φωτός εὐλαβῶς λαμβάνοντες», Με άλλα λόγια, άπτεται το Άγιο Φως από την «Ακοίμητη Κανδήλα» και ο Αρχιεπίσκοπος Γεράσων Θεοφάνης προσθέτει: «Κοροϊδεύουμε τους πιστούς, αφήνοντάς τους να πιστεύουν ότι πρόκειται για θαύμα. Αυτό είναι απαράδεκτο, δεν μας τιμάει».
Ο ίδιος αποδίδει την απάτη στους Καθολικούς Σταυροφόρους, οι οποίοι επινόησαν το «θαύμα» πριν από μερικούς αιώνες και δυστυχώς συνεχίστηκε αργότερα από το Ελληνορθόδοξο Πατριαρχείο. Επίσης, ο Μητροπολίτης Πέτρας Κορνήλιος, ο αρχαιότερος της Αδελφότητας και δύο φορές τοποτηρητής του Πατριαρχείου Ιεροσολύμων, που το Άγιο Φως βγήκε από τα χέρια του το 2001, επιβεβαίωσε την παλαιότερη συνέντευξή του στην εκπομπή «Γκρίζες Ζώνες», λέγοντας ότι και ο ίδιος είχε ανάψει τα κεριά του Αγίου Φωτός από την Κανδήλα. Περιέγραψε, δε, με πάσα λεπτομέρεια ότι είδε, όταν μπήκε στον Πανάγιο, Τάφο αναμμένη την Κανδήλα και πρόσθεσε: «Εγώ ξέρω ότι βρήκα το καντήλι αναμμένο και αναμμένο το άφησα. Θαύμα με ραντεβού κάθε χρόνο δεν γίνεται» . Eπίσης, στο βιβλίο του ο δημοσιογράφος αναφέρει το χρονικό της διαγραφής της λέξης «θαύμα» από την επίσημη ιστοσελίδα του Πατριαρχείου στις 23 Ιουνίου 2018 με εντολή του Πατριάρχη Θεόφιλου Γ’.
Τέλος, στην επίσημη απάντησή του, το Πατριαρχείο Ιεροσολύμων, επαναλαμβάνει πως η θέση του για την τελετή αφής του Αγίου Φωτός παραμένει γνωστή.
Χαρακτηριστικά το Πατριαρχείο Ιεροσολύμων αναφέρει: «Ἡ ἀπάντησις τοῦ Πατριαρχείου Ἱεροσολύμων εἰς τά περιεχόμενα τοῦ βιβλίου τοῦ κ. Δημητρίου Ἀλικάκου ἐπί τοῦ θέματος τοῦ Ἁγίου Φωτός εἶναι ἡ δοθεῖσα ἤδη εἰς ἐκεῖνον ἐκ τῆς Ἀρχιγραμματείας, πρό τῆς δημοσιεύσεως τοῦ βιβλίου αὐτοῦ, ὅτι «ἡ ἐπίσημος θέσις τοῦ Πατριαρχείου διά τήν τελετήν τοῦ Ἁγίου Φωτός εἶναι ἐκείνη, ἡ ὁποία περιέχεται εἰς τό πρόγραμμα τῆς τελετῆς τοῦ Ἁγίου Φωτός τοῦ Μεγάλου Σαββάτου ἑκάστου ἔτους, εἰς τήν ἱστοσελίδα τοῦ Πατριαρχείου, εἰς τάς μελέτας Ἁγιοταφιτῶν Πατέρων καί δή τοῦ μακαριστοῦ Ἁγιοταφίτου Καλλίστου Μηλιαρᾶ εἰς τό περιοδικόν «Νέα Σιών» καί εἰς ὅ,τι συνάγεται ἐκ τῆς Ἁγίας Γραφῆς καί τῶν Πατέρων τῆς Ἐκκλησίας».
