Ναγκόρνο Καραμπάχ: Η ιστορία της σύγκρουσης μεταξύ Αρμενίας – Αζερμπαϊτζάν

Η σύγκρουση μεταξύ του Αζερμπαϊτζάν και της Αρμενίας στην περιοχή του Ναγκόρνο Καραμπάχ (ΝΚ) παραμένει ένα από τα πιο δύσκολα και μακροχρόνια εδαφικά και εθνοτικά προβλήματα παγκοσμίως. Όπως συνηγορεί και η νέα ανάφλεξη στο ΝΚ, η εν λόγω διένεξη αποτελεί σοβαρή απειλή για τη σταθερότητα της περιοχής του Νότιου Καυκάσου αλλά και πέραν αυτής. Αξίζει, λοιπόν, η αναδρομή στο ιστορικό της διένεξης αυτής.

Η περιοχή του Ναγκόρνο Καραμπάχ είναι μια χερσαία ορεινή περιοχή έκτασης 4.400 τ.χλμ. με μια μακρά και περίπλοκη ιστορία που έχει δει εκτεταμένες περιόδους ειρηνικής συνύπαρξης μεταξύ διαφορετικών εθνοτικών ομάδων. Είναι μια από τις πιο ιστορικές περιοχές του Ν. Καυκάσου με στρατηγική σημασία στο εμπόριο και το Δρόμο του Μεταξιού αλλά και τις εκάστοτε γεωπολιτικές ανακατατάξεις.Στις 14.5.1805 υπογράφηκε η Συνθήκη του Κουρακτσάι (1805) ανάμεσα στον Ιμπραχίμ Χαν του Χανάτου του Καραμπάχ και του στρατηγού Παύλου Τσιτσιανόφ, αντιπροσώπου του Ρώσου αυτοκράτορα. Σύμφωνα με αυτή τη συνθήκη, το Χανάτο του Καραμπάχ τέθηκε υπό ρωσική κυριαρχία.

Η Συνθήκη του Γκολεστάν (1813) μεταξύ της Ρωσίας και του Ιράν αναγνώρισε de jure την προσάρτηση των Αζερικών Χανάτων από τη Ρωσική Αυτοκρατορία, με εξαίρεση τα Χανάτα του Ναχιτσεβάν και του Ερεβάν. Στο τέλος του δεύτερου Ρωσο-Περσικού πολέμου (1826-1828), βάσει της Συνθήκης του Τουρκεμάντσαϊ (10.2.1828) η Ρωσία προσάρτησε από το Ιράν την ευρύτερη περιοχή των ανωτέρω Χανάτων, συμπεριλαμβανομένων των Χανάτων του Ναχιτσεβάν και του Ερεβάν.Οι όροι των Συνθηκών του Γκολεστάν και του Τορκεμάντσαϊ συνέβαλαν στην ταχεία εγκατάσταση των Αρμενίων μαζικά στα ανωτέρω Χανάτα. Κατά συνέπεια, προέκυψε τεχνητή εδαφική διαίρεση.

Ο Α’ Παγκόσμιος Πόλεμος συνέβαλε επίσης στην αύξηση του αριθμού των Αρμενίων στο Νότιο Καύκασο.

Από το 1828 έως το 1911 μόνο, η τσαρική Ρωσία έφερε πάνω από 1.000.000 Αρμένιους από το Βασίλειο των Κατζάρ και το Οθωμανικό Σουλτανάτο στην περιοχή, κυρίως στο σημερινό Αζερμπαϊτζάν.Η προέλευση της σύγχρονης σύγκρουσης ανάγεται στην κατάρρευση της τσαρικής Ρωσίας το 1917. Η περιοχή του ΝΚ του Αζερμπαϊτζάν διεκδικήθηκε από την Αρμενία, και αποτέλεσε αντικείμενο μιας σύντομης αλλά ιδιαίτερα έντονης σύγκρουσης, που σταμάτησε πρόσκαιρα το 1920 με την ενσωμάτωση των δημοκρατιών του Καυκάσου στη Σοβιετική Ένωση από τον Κόκκινο Στρατό. Το 1923 η περιοχή του ΝΚ με πληθυσμό πλειοψηφικά αρμενικό και μειοψηφικά αζερικό παρέμεινε αυτόνομη περιφέρεια εντός της επικράτειας της Σοβιετικής Δημοκρατίας του Αζερμπαϊτζάν.

Καθώς η ΕΣΣΔ άρχισε να καταρρέει και να αποδιοργανώνεται η συγκεντρωτική σοβιετική διοίκηση στα τέλη της δεκαετίας του 1980, επανεμφανίστηκαν οι εθνικιστικές εντάσεις στην περιοχή. Οι Αρμένιοι στην αυτόνομη περιφέρεια του ΝΚ ψήφισαν μονομερώς να αποχωρήσουν από το Αζερμπαϊτζάν και να ενταχθούν στη Σοβιετική Δημοκρατία της Αρμενίας, προκαλώντας τις διαμαρτυρίες από την πλευρά της μειοψηφίας του πληθυσμού των Αζέρων του ΝΚ και του Αζερμπαϊτζάν. Η διακρατική σύγκρουση μετατράπηκε γρήγορα σε χείμαρρο βίας και μαζικού εσωτερικού εκτοπισμού και για τις δύο πλευρές.

Στις 28.5.1918, έλαβε χώρα ταυτόχρονα η ίδρυση της Δημοκρατίας του Αζερμπαϊτζάν και της Δημοκρατίας της Αρμενίας ως ανεξαρτήτων κρατών. Τον Απρίλιο του 1919, οι Συμμαχικές Δυνάμεις αναγνώρισαν την προσωρινή Γενική Διοίκηση του Καραμπάχ, περιλαμβανομένων των περιοχών Σούσα, Τζαβανσίρ, Τζαμπραΐλ και Ζανγκεζούρ. Η πόλη Σούσα έγινε διοικητικό κέντρο του Καραμπάχ και ο Χοσρόβ Μπέι Σουλτάνοφ διορίστηκε κυβερνήτης του. Την ίδια χρονιά, η Αρμενική Εθνοσυνέλευση του ΝΚ, ως μη ανεξάρτητη πολιτική οντότητα, αναγνώρισε επίσημα το ΝΚ στην δικαιοδοσία του Αζερμπαϊτζάν.

Στις 16.3.1921 η συνθήκη μεταξύ της Τουρκικής Δημοκρατίας και της Σοβιετικής Ρωσίας καθόρισε ότι το ΝΚ και το Ναχιτσεβάν θα έπρεπε να παραμείνουν υπό την εξουσία του σοβιετικού Αζερμπαϊτζάν. Μετά την ενσωμάτωση του Αζερμπαϊτζάν στη μπολσεβίκικη Ρωσία το 1920, οι Αρμένιοι εκδήλωσαν αποσχιστικές τάσεις στην περιοχή του ΝΚ. Ωστόσο στις 5.7.1921 το Καυκάσιο Γραφείο της Κεντρικής Επιτροπής του ρωσικού Κομμουνιστικού Κόμματος των Μπολσεβίκων δήλωσε ότι χάριν της προάσπισης της ειρήνης μεταξύ Μουσουλμάνων Αζέρων και Χριστιανών Αρμενίων, της διατήρησης των οικονομικών σχέσεων μεταξύ Άνω και Κάτω Καραμπάχ και της καθιέρωσης μόνιμων σχέσεων μεταξύ του ΝΚ και του Αζερμπαϊτζάν, το ΝΚ παρέμενε εντός των συνόρων του ΣΣΔ Αζερμπαϊτζάν με ευρεία αυτονομία στην αρμενική πλειονότητα του ΝΚ και την Σούσα ως διοικητικό κέντρο.

Στις 7.7.1923 ιδρύθηκε στο ορεινό μέρος του Καραμπάχ η Αυτόνομη Περιφέρεια του ΝΚ (NKAO) και η πόλη Χανκεντί χαρακτηρίστηκε ως διοικητικό της κέντρο. Τον Σεπτέμβριο του 1923, το όνομα του Χανκεντί μετατράπηκε σε Στεπανακέρτ από το όνομα του Μπολσεβίκου Αρμένιου ηγέτη Στεπάν Σαουμιάν. Παρόμοιο καθεστώς αυτονομίας δεν δόθηκε σε περίπου 300.000 Αζέρους που κατοικούσαν στην Αρμενία μετά από απόφαση της κεντρικής κυβέρνησης της ΕΣΣΔ και της κυβέρνησης της ΣΣΔ Αρμενίας.

Ο πόλεμος στο ΝΚ (1988-1994)

Μέχρι το 1991 το ΝΚ ήταν μια μικρή απομονωμένη περιοχή που βρίσκεται στην λεγόμενο Μικρό Καύκασο και ήταν μια αυτόνομη περιφέρεια στο ΣΣΔ Αζερμπαϊτζάν. Το 1988, το ΝΚ, με την αρμενική πλειοψηφία πληθυσμού ζήτησε την ένωση με την ΣΣΔ Αρμενία. Το αίτημα απορρίφθηκε από την ΕΣΣΔ ως αντίθετο με το Σύνταγμα της ΕΣΣΔ. Ωστόσο η εν λόγω άρνηση πυροδότησε τη βία μεταξύ των Αζέρων και Αρμενίων στο ΝΚ και στην ευρύτερη περιοχή. Μέχρι το 1991, η ΕΣΣΔ αποκατέστησε και διατήρησε την έννομη τάξη στο ΝΚ. Όταν όμως η ΕΣΣΔ διαλύθηκε και το Αζερμπαϊτζάν και η Αρμενία ανακηρύχθηκαν ανεξάρτητα κράτη, ξέσπασε ξανά η βία μετά την πρωτοβουλία των Αρμενίων του ΝΚ να αποσχιστούν από το Αζερμπαϊτζάν. Όταν το ΝΚ αυτοανακηρύχθηκε ανεξάρτητο στα τέλη του 1992, ξέσπασαν άγριες μάχες. Οι αρμενικές δυνάμεις κατέλαβαν το ΝΚ και τις πέριξ του ΝΚ επτά επαρχίες του Αζερμπαϊτζάν.Τον Απρίλιο 1993 το Συμβούλιο Ασφαλείας του ΟΗΕ ενέκρινε την πρώτη από μια σειρά ψηφισμάτων που ζητούσαν την άνευ όρων απόσυρση των αρμενικών δυνάμεων από τα κατεχόμενα εδάφη του Αζερμπαϊτζάν. Στις 9-11.5.1994 ρωσική ομάδα διαμεσολάβησης συντάσσει ολοκληρωμένη συμφωνία εκεχειρίας για τον διακοπή της σύγκρουσης. Στρατιωτικοί αξιωματούχοι του Αζερμπαϊτζάν και της Αρμενίας υπογράφουν το έγγραφο. Η συμφωνία τέθηκε σε ισχύ στις 12.5.1994.

Μια «αποστρατικοποιημένη ζώνη» ορίζεται για τον περιορισμό των συγκρούσεων. Και οι δύο πλευρές έχουν παραβιάσει την εν λόγω ζώνη για διεξαγωγή επιθέσεων στο πλαίσιο νέων συγκρούσεων περιορισμένης κλίμακας από το 1994 και εντεύθεν. Αξιοσημείωτο το γεγονός ότι ενώ έχει υπογραφεί ειρήνη από το 1994, δεν έχει υπογραφεί έκτοτε συνθήκη ειρήνης.Το 2008, οι μάχες έγιναν πιο έντονες και συχνές.[iv] Με 72 θανάτους που καταγράφηκαν καθ ‘όλη τη διάρκεια του έτους, το 2014 έγινε το πιο αιματηρό έτος από το τέλος του πολέμου.[v] Μεταξύ 1 και 5.4.2016, έλαβαν χώρα ισχυρές μάχες κατά μήκος της Γραμμής Επαφής του ΝΚ με 88 Αζέρους και 320 Αρμενίους στρατιώτες νεκρούς. Αγνοούνται επίσης 26 Αρμένιοι στρατιώτες,[vi] ενώ σκοτώθηκαν έξι πολίτες (τέσσερις Αρμένιοι και δύο Αζέροι).

Η παρούσα ανάφλεξη κρίση στο ΝΚ με προοίμιο την κρίση του Ιουλίου 2020 δημιουργεί παρατεταμένη αστάθεια που επηρεάζει όχι μόνο το Νότιο Καύκασο, αλλά και την Ευρώπη και την Ελλάδα, ενεργειακά και γεωπολιτικά. Η απουσία σταθερότητας που δημιουργεί η σύγκρουση καταδικάζει την περιοχή του Καυκάσου και ευρύτερα σε οικονομική ανάπτυξη κατώτερη του αναμενομένου, υπανάπτυξη η οποία επηρεάζει την Ευρώπη τόσο από άποψη διακίνησης αγαθών και οικονομικών επενδύσεων όσο και από άποψη γεωπολιτικής σταθερότητας.