Το μυστικό που κρύβει η Μονή Αγίου Παντελεήμονα στο Φόδελε

Μόλις τρία χιλιόμετρα από το καταπράσινο Φόδελε, σε μια διαδρομή γεμάτη νερά, πορτοκαλιές και ελιές, το μοναστήρι εντυπωσιάζει με τα έργα τέχνης που φιλοξενεί, αλλά και τα μνημεία που αντικατοπτρίζουν τη δύναμη της πίστης.

Σήμερα δύσκολα μπορεί κανείς να αντιληφθεί ποια ήταν η αρχική του μορφή, αφού σώζεται μόνο ένα μικρό τμήμα της μονής, μαζί φυσικά με το καθολικό, που έχουν αναδειχτεί τα τελευταία χρόνια χάρη στις εργασίες συντήρησης που βρίσκονται σε εξέλιξη.

Το μοναστήρι του Αγίου Παντελεήμονα κρύβει καλά ένα μεγάλο μυστικό, εκείνο της χρονολογίας ίδρυσής του, με την παράδοση να επιχειρεί να συμπληρώσει τα κενά. Σύμφωνα με αυτήν, οι ρίζες του μοναστηριού βρίσκονται λίγο πιο μακριά από τη σημερινή θέση στο Φόδελε και πιο συγκεκριμένα στον όρμο των Πέρα Γαλήνων, όπου βρισκόταν το ερειπωμένο σήμερα μοναστήρι του Αγίου Αντωνίου.

Εκεί ζούσαν τρεις μοναχοί, ο Μακάριος, ο Ιερεμίας και ο Κοσμάς, οι οποίοι γλίτωσαν από την καταστροφή, τη λεηλασία και τις σφαγές που προκάλεσαν οι πειρατές του διαβόητου Χερ εντ Ντιν Μπαρμπαρόσα ή “Κοκκινογένη”, όπως σήμαινε στα Λατινικά το επίθετό του, στο διάστημα 1537-1539, και βρήκαν καταφύγιο κοντά στην αδελφότητα που ήδη υπήρχε στο Φόδελε.

Στην εκδοχή αυτή συνηγορεί και το γεγονός ότι, εκτός από τον Άγιο Παντελεήμονα, το μοναστήρι είναι αφιερωμένο και στον Άγιο Αντώνιο. Και το γεγονός ότι επικράτησε ο Άγιος Παντελεήμονας ίσως αποτελεί μια ακόμα ένδειξη ότι η παράδοση προσεγγίζει την ιστορική πραγματικότητα, καθώς προϋπήρχε μοναστική κοινότητα και ναός αφιερωμένος στον θεραπευτή Άγιο, διαφορετικά οι τρεις μοναχοί θα μετέφεραν στο νέο τους καταφύγιο και θα υιοθετούσαν αποκλειστικά τη λατρεία του Αγίου Αντωνίου.

Ιστορικά τα πρώτα ίχνη του μοναστηριού ανιχνεύονται πάντως στην Ενετοκρατία. Ενδεχομένως οι πειρατικές επιδρομές να άφησαν ένα ακόμα ίχνος στην ιστορία του μοναστηριού, δηλαδή την αρχιτεκτονική φρουριακή μορφή του, με τμήματα του οχυρωματικού περιβόλου ορατά ακόμα και σήμερα.

Την ιστορία της μονής τη διάρκεια της Ενετοκρατίας μαρτυρούν και τα έργα της Κρητικής Σχολής που βρίσκονται εκεί, και κυρίως οι εικόνες του 17ου αιώνα, ανάμεσά τους εκείνες του Μιχαήλ Δαμασκηνού. Άλλωστε το μοναστήρι, πέρα από κάθε αμφιβολία, λειτουργούσε το 1677, όπως μαρτυρεί μια μαρμάρινη επιγραφή, ενώ εφεξής υπάρχουν αρκετά στοιχεία που συνθέτουν την ιστορία του και το σημαντικό ρόλο που διαδραμάτισε στη διάρκεια των αιώνων και κυρίως στον αγώνα των Κρητικών ενάντια στους Τούρκους, δράση για την οποία η μονή πλήρωσε ακριβό τίμημα με λεηλασίες και καταστροφές.

Μεγάλες ήταν οι ζημιές που υπέστη η μονή το 1824, αλλά και το 1867, όταν πυρπολήθηκε από τους Τούρκους. Από ιστορικές πηγές γνωρίζουμε ότι το 1821 το μοναστήρι λειτούργησε ως πρόχειρο νοσοκομείο, ενώ κατά την Επανάσταση του 1866 μετατράπηκε σε αποθήκη εφοδίων και καταφύγιο για τους επαναστάτες. Σημαντική μορφή της Επανάστασης του 1866-69 ήταν ο ηγούμενος Νεόφυτος Πεδιώτης, ο οποίος είχε ανακαινίσει το μοναστήρι το 1861. Η μονή, εκτός από καταφύγιο για αντάρτες και γυναικόπαιδα αλλά και αποθήκη για πολεμοφόδια, λειτουργούσε και ως χώρος για τη σύσκεψη των οπλαρχηγών.

Σε κάθε περίπτωση οι λεηλασίες και οι καταστροφές δε στάθηκαν ικανές να αναστείλουν τη λειτουργία του μοναστηριού. Το μεγάλο πλήγμα ήρθε το 1972, όταν κατεδαφίστηκε το μεγαλύτερο μέρος των κτηριακών εγκαταστάσεων, με μόνο δύο να γλιτώνουν την καταστροφή. Ακόμα και σήμερα ο διαδεδομένος θρύλος υποστηρίζει ότι η αιτία για την καταστροφή του μοναστηριού ήταν μια φήμη ότι στα θεμέλιά του κρυβόταν κάποιος μεγάλος θησαυρός.

Το μοναστήρι άντεξε και κρατήθηκε ζωντανό χάρη στον μακαριστό Αρχιμανδρίτη Μελέτιο Αποστολάκη, ο οποίος μόνασε εκεί για πάνω από 50 χρόνια διατηρώντας την παράδοσή του. Το 2004 ξεκίνησαν οι προσπάθειες για την αναστήλωση του ιστορικού μοναστηριού σε συνεργασία με τις αρμόδιες αρχαιολογικές υπηρεσίες του τμήματος των Βυζαντινών της Εφορίας, οι οποίες έχουν αναδείξει το ιστορικό κτίσμα και την πολιτιστική του κληρονομιά, όχι μόνο για το Φόδελε, αλλά για ολόκληρη την Κρήτη.

Ο βίος του Αγίου Παντελεήμονα

Ο Άγιος Παντελεήμονας είναι Μεγαλομάρτυρας της Χριστιανικής Εκκλησίας, η μνήμη του οποίου τιμάται στις 27 Ιουλίου. Είναι θαυματουργός και η λατρεία του εξαιρετικά διαδεδομένη και στην Κρήτη, ενώ συχνά εκκλησίες ή προσκυνητάριά του βρίσκονται σε χώρους που έχουν να κάνουν με ασθενείς.

Από τα πιο χαρακτηριστικά παραδείγματα είναι ο ναός που τιμάται στη χάρη του Αγίου Παντελεήμονα μέσα στο Πανάνειο Νοσοκομείο.

Το πραγματικό του όνομα ήταν Παντολέων και καταγόταν από τη Νικομήδεια της Μικράς Ασίας. Ο πατέρας του, Ευστόργιος, ήταν ειδωλολάτρης και η μητέρα του, Εύβουλη, χριστιανή. Βαπτίστηκε χριστιανός από τον ιερέα και γιατρό της πόλης Ερμόλαο και έλαβε το όνομα Παντελεήμων.

Ο Παντελεήμων ήταν γιατρός στο επάγγελμα και θεράπευε τους αρρώστους του χωρίς αμοιβή, γι’ αυτό κατατάσσεται στη χορεία των αγίων που ονομάζονται “Ανάργυροι”. Μαρτύρησε με αποκεφαλισμό επί Ρωμαίου αυτοκράτορος Μαξιμιανού (286-305).